Ағымдағы жылдың көктемінде Қазақстан бұрын-соңды болмаған су тасқынына және олардың аса ауыр зардаптарына тап болды. Мыңдаған үйлер су астында қалып, ондаған елді мекендер кесілді.
Су тасқыны Орталық Азия елдері үшін жыл сайынғы табиғи апат болып табылады. Негізгі себептердің бірі - климаттың өзгеруі. Біз бұл тақырыпта климаттық өзгерістер жөніндегі сарапшы, Local Conference of Youth on Climate Change координаторы Мұхтар Аманбайұлымен сөйлестік.
Қайырлы күн, Мұхтар Аманбайұлы! Сұхбат беруге келіскеніңіз үшін рахмет!
Мемлекет басшысы сәуір айындағы үндеуінде елдегі су тасқынын соңғы 80 жылдағы ең үлкен табиғи апат деп атады. Қазақстандағы су тасқыны жағдайы туралы не айта аласыз?
Мен Қазақстандағы су тасқынын соңғы 80 жылдағы ең ірі табиғи апат деп атаған Мемлекет басшысының сөзімен толық келісемін. Бұл табиғи апат елдің көптеген аймақтарына айтарлықтай қиратулар мен апаттар әкелді. Су тасқыны мыңдаған адамдарға әсер етіп, инфрақұрылымды, үйлер мен ауылшаруашылық жерлерін қиратты.
Жағдай зардап шеккендерге барынша көмек көрсету үшін билік пен қоғамның барлық деңгейлеріндегі әрекеттестікті талап етеді. Біз сондай-ақ болашақта осындай апаттардың алдын алу бойынша тиімді шараларды әзірлеуге және енгізуге, соның ішінде су бұру жүйелері мен қорғаныс құрылыстарын жақсартуға назар аударуымыз керек.
Жаһандық жылыну Қазақстандағы су тасқынына қаншалықты әсер етті?
Жаһандық жылыну Қазақстандағы су тасқыны жағдайына айтарлықтай әсер етіп, олардың жиілігі мен қарқындылығын күшейтті. Температураның жоғарылауы судың көбірек булануына және сәйкесінше жауын-шашынның көбеюіне әкеледі. Қазақстанның кейбір өңірлерінде әдеттен тыс мол жауын-шашын байқалады, бұл су тасқынын тудырады.
Сонымен қатар, температура мен жауын-шашынның жоғарылауына байланысты өзендер мен су объектілеріндегі су деңгейі көтеріліп, су тасқыны қаупін арттырады. Жаһандық жылыну Қазақстандағы су тасқыны жағдайын едәуір күшейтіп, оны болжауға мүмкін емес және жойқын етті.
Климат өзгеруінің әсері мұздықтар еріп жатқан таулы аймақтарда ерекше байқалады. Бұл өзендерге ағып жатқан судың көлемін арттырады, су тасқынына да ықпал етеді. Жылыну су тасқыны кезеңдерін өзгерту арқылы өзен ағынының маусымдылығына әсер етеді. Қар мен мұздың ерте еруі көктемгі су тасқынына әкелуі мүмкін, олар аса қарқынды және болжауға мүмкін емес болып келеді.
Сіздің ойыңызша, жақын болашақта бізді тағы қандай экологиялық проблемалар күтіп тұр?
Менің ойымша, жақын арада бізді климаттың өзгеруі мен антропогендік әрекеттерден туындаған бірнеше маңызды экологиялық проблемалар күтіп тұр. Біріншіден, құрғақшылық пен су тапшылығы үлкен қауіпке айналады. Климаттың өзгеруіне байланысты көптеген аймақтар ұзақ уақыт құрғақшылыққа тап болады, бұл су тапшылығына әкеледі және ауыл шаруашылығына, ауыз сумен жабдықтауға және экожүйеге үлкен әсер етеді және әлеуметтік-экономикалық алшақтықты арттырады.
Екіншіден, ауа сапасының нашарлауы үлкен проблемаға айналады. Урбанизация мен өнеркәсіптік өндірістің өсуімен біз қалалардағы ауа сапасының нашарлауын күте аламыз, бұл тыныс алу жүйесі мен жүрек-қан тамырлары ауруларының көбеюіне әкеледі. Ірі қалаларда тұрғындар аллергиядан және жоғарғы тыныс жолдарының ауруларынан зардап шегеді.
Сонымен қатар, биоәртүрліліктің жоғалуы тағы бір маңызды экологиялық проблема болады. Климаттың өзгеруі және табиғи мекендеу орындарының жойылуы экожүйелер мен олардың жұмысын бұзатын жануарлар мен өсімдіктердің көптеген түрлерінің жойылуына әкеледі.
Сондай-ақ, дауыл, тайфун, торнадо және қатты нөсер сияқты экстремалды ауа-райы оқиғаларының жиілігінің артуы көптеген қиратулар мен адам шығынына әкеледі. Айқын мысалдардың бірі - су тасқыны.
Теңіз деңгейінің көтерілуі де үлкен қауіп төндіреді. Полярлық мұздар мен мұздықтардың үздіксіз еруі жағалау аймақтарын су басып, миллиондаған адамдардың қоныс аударуына әкеледі. Жерді дұрыс пайдаланбау және климаттың өзгеруі көптеген аймақтардың, әсіресе құрғақ аймақтардың шөлейттенуіне әкеледі, бұл құнарлы жерлерді азайтады және азық-түлік қауіпсіздігіне әсер етеді. Кейбір шағын мемлекеттер тропикалық аймақтарда толығымен су астында қалуы мүмкін. Мысалы, Тувалу жаһандық жылыну мен теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты су астына кетуде.
Экология Орталық Азия аймағының келесі ең үлкен проблемасына айналуы мүмкін бе?
Менің ойымша, экология Орталық Азия аймағының келесі ең үлкен проблемасы болуы мүмкін. Бұл, ең алдымен, су тапшылығына байланысты. Су ресурстары қазірдің өзінде тапшы және климаттың өзгеруі бұл мәселені күшейтеді. Тянь-Шань мен Памир тауларындағы мұздықтардың азаюы Сырдария мен Амудария сияқты өзендердегі су көлемін азайтады, бұл аймақтағы миллиондаған адамдардың сумен қамтамасыз етілуіне қауіп төндіреді.
Сонымен қатар, аймақ шөлейттенуге бейім. Жерді дұрыс пайдаланбау, мал жаю және климаттың өзгеруі топырақтың деградациясына және құнарлы жерлердің азаюына әкеліп соғады, бұл ауыл шаруашылығы мен азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіреді.
Сондай-ақ, Алматы және Ташкент сияқты ірі қалаларда өнеркәсіптік өндіріс, көлік және сапасыз отынды пайдалану салдарынан ауаның ластану деңгейі өсуде. Бұл халықтың денсаулығын нашарлатады және тыныс алу жүйесінің ауруларын арттырады.
Тағы бір маңызды мәселе – қалдықтарды басқару. Жылдам урбанизация және халықтың өсуі қалдықтардың көбеюіне әкеледі, ал оларды қайта өңдеу және кәдеге жарату үшін инфрақұрылымның жеткіліксіздігі топырақ пен су объектілерінің ластануына әкеледі.
Нәтижесінде, экология жақын болашақта Орталық Азия аймағының ең үлкен проблемасына айналуы мүмкін. Бұл қиындықтарды тек бірлескен күш-жігермен шешуге және аймақ үшін тұрақты болашақты қамтамасыз етуге болады.
Біздің жастар мен жастар қозғалыстарының экология мен климат мәселелеріне қызығушылығы туралы не айта аласыз?
Біз жастарды климаттың өзгеруімен күресуге және экологиялық жағдайды жақсартуға бағытталған жобаларды талқылауға және әзірлеуге белсенді түрде тартамыз. Орталық Азияның әртүрлі аймақтарынан келген жастар өзекті экологиялық мәселелерді талқылау, инновациялық шешімдерді ұсыну және оларды жүзеге асыру үшін қажетті дағдыларды дамыту үшін жиналады.
Мен YOUNGO қолдайтын Local Conference of Youth on Climate Change координаторымын, сонымен қатар United Central Asian Professionals құрамына кіремін. Біздің жастарымыз бен жастар қозғалыстарының экология және климат проблемаларына тартылуы барған сайын маңызды және белсенді бола түсуде. Жастар бұл мәселелердің маңыздылығын түсінеді және оларды шешуге өз үлестерін қосуға тырысады. Біздің конференциялар мен іс-шаралар идеялармен, біліммен және тәжірибемен бөлісу платформасын ұсынады. Біз әртүрлі аймақтарға баруға және әртүрлі жолдар арқылы проблема туралы хабардарлықты арттыруға тырысамыз: дәрістер өткіземіз, климаттық ойындар ойнаймыз және фильмдер көрсетеміз, экологиялық мәселелерге назар аударамыз.
Біз сондай-ақ бастамаларымызды іс жүзінде жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін халықаралық ұйымдармен және жергілікті билік органдарымен ынтымақтасамыз. Жастар тек проблемалар туралы айтып қана қоймай, белсенді әрекет ететінін атап өткен жөн. Біз жастардың аумақтарды тазарту науқандарын ұйымдастыруын, экологиялық білім беру бағдарламаларымен айналысуын және ғылыми зерттеулерге қатысуын көреміз. Олардың ынта-жігері мен энергиясы бәрімізді шабыттандырады және жақсы болашаққа үміт береді.
Сұхбатыңыз үшін көп рахмет! Жас қазақстандықтарға не тілер едіңіз?
Сіздерге тілерім – белсенді болыңыздар және бей-жай қарамаңыздар. Жауапкершілікті өз мойныңызға алудан және өз қауымдастықтарыңызда көшбасшы болудан қорықпаңыздар. Үйреніңіздер, дамыңыздар және өз біліміңізмен басқалармен бөлісіңіздер. Мәселелерді біліп қана қоймай, оларды шешу үшін нақты қадамдар жасау маңызды. Сіздің идеяларыңыз, әрекеттеріңіз және ынта-жігеріңіз әлемді жақсы жаққа өзгерте алады. Жаһандық экологиялық және климаттық сын-қатерлер жағдайында сіз өзгерістердің көшбасшысы болуға, жобаларды бастауға және осы мәселелерді шешуге көмектесетін инновацияларды енгізуге қабілеттісіздер.
Есіңізде болсын, сіздердің әрқайсыларыңыз біздің планетамызды сақтауға өз үлесіңізді қоса аласыздар. Сіздердің күш-жігерлеріңіз, тіпті жергілікті деңгейде де, жаһандық маңызға ие болуы мүмкін. Бірге жұмыс жасаңыздар, бір-біріңізді қолдаңыздар және ортақ мақсаттарға ұмтылыңыздар. Сіздің энергияңыз бен өзгеруге деген ұмтылысыңыз – қазір әлемге шынымен қажет нәрсе.
Сіздерге сәттілік, шабыт және күш тілеймін. Бастамаларыңыз өз жемісін беріп, еңбектеріңіз көрініп, бағалансын.
Сұхбаттасқан «Жастар» ҒЗО сарапшысы Мұратова Мәрия
Фотоматериалдар Мұхтар Аманбайұлының жеке мұрағатынан алынды
Жауапкершіліктен бас тарту: Осы материалда айтылған пікір мен көзқарас автор(лар)ға ғана тиесілі және «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының ресми ұстанымын көрсетпейді. Сонымен қатар Орталық осы материалдағы ақпараттың дәлдігі, толықтығы немесе сенімділігі үшін жауапкершілікті өз мойнына алмайды.